Projekt ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary

1. Uzasadnienie propozycji projektu ustawy

Celem projektowanej ustawy jest zwiększenie efektywności narzędzi służących do wymierzenia sankcji podmiotom zbiorowym, zwłaszcza w przypadku zwalczania poważnej przestępczości gospodarczej i skarbowej.

W uzasadnieniu projektu wskazuje się na znikomą efektywność obowiązującego obecnie ustroju odpowiedzialności podmiotów zbiorowych uregulowanego ustawą z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą. Na gruncie obecnie obowiązujących rozwiązań do przypisania odpowiedzialności podmiotowi zbiorowemu za czyn zabroniony niezbędny jest tzw. prejudykat, tj. wyrok skazujący osobę fizyczną za przestępstwo. Tym samym obecnie odpowiedzialność podmiotu zbiorowego ma wyłącznie charakter odpowiedzialności subsydiarnej. Na podstawie obowiązujących przepisów wobec podmiotu zbiorowego sąd może orzec karę pieniężną w wysokości od 1.000 do 5.000.000 złotych, nie wyższą jednak niż 3% przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego.

Projektowana ustawa opiera odpowiedzialność podmiotu zbiorowego zarówno na koncepcji quasi-winy własnej podmiotu zbiorowego, jak i koncepcji tzw. winy anonimowej. Uzupełnieniem podstawowego reżimu odpowiedzialności podmiotu zbiorowego ma być możliwość pociągnięcia tych podmiotów do odpowiedzialności finansowej i odszkodowawczej w przypadku uzyskania przez podmiot zbiorowy korzyści majątkowej z popełnionego czynu zabronionego.

2. Podstawowe pojęcia

W myśl projektu, pojęcie podmiot zbiorowy oznacza osobę prawną oraz jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, w tym również spółkę handlową z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związki takich jednostek, spółkę kapitałową w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorcę niebędącego osobą fizyczną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków. W projektowanej ustawie wprowadzono definicję czynu zabronionego, które oznacza czyn zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. W przeciwieństwie do obowiązujących przepisów projektowana ustawa nie przewiduje wobec powyższego katalogu przestępstw, za które podmiot zbiorowy mógł zostać pociągnięty do odpowiedzialności.

3. Odpowiedzialność podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony

Odpowiedzialność podmiotu zbiorowego opiera się na dwóch zasadach, tj. odpowiedzialności za czyny własne podmiotu zbiorowego oraz odpowiedzialności za czyny popełnione przez pracowników lub inne osoby realizujące zadania na rzecz tego podmiotu w ramach powierzonych im kompetencji

a)   Odpowiedzialność za czyny własne

Odpowiedzialność za czyny własne dotyczy czyny zabronionego, pozostaje bezpośrednio w związku z prowadzoną przez podmiot odpowiedzialnością. Podmiot zbiorowy poniesie odpowiedzialność jeżeli popełnienie czynu zabronionego wynika z działania albo zaniechania organu tego podmiotu, umyślnego działania lub zaniechania członka tego organu albo niezachowania przez podmiot zbiorowy ostrożności wymaganej w danych okolicznościach.

b)   Odpowiedzialność za czyny popełnione przez osoby realizujące zadania na rzecz podmiotu zbiorowego

Odpowiedzialność tę oparto w pierwszej kolejności na koncepcji przypisania odpowiedzialności bezpośrednio podmiotowi zbiorowemu oraz koncepcji winy anonimowej. Proponuje się w związku z tym odejście od obecnie obowiązującego warunku odpowiedzialności podmiotu zbiorowego w postaci uprzedniego prawomocnego skazania osoby fizycznej (zasada prejudykatu).

W miejsce prejudykatu w projekcie ustawy przyjęto zasadę, że podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego jest popełnienie czynu zabronionego przez określoną osobę fizyczną, przy czym to sąd orzekający w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego będzie zobowiązany do samodzielnego stwierdzenia, czy dana osoba swoim zachowaniem wyczerpała znamiona przestępstwa.

Inne niż członkowie organów osoby, za które podmiot zbiorowy ponosić ma odpowiedzialność to osoby działające m. in. na podstawie pełnomocnictwa lub prokury  oraz osoby będące pracownikami podmiotu zbiorowego, jak również podwykonawcy oraz pracownicy i osoby działające w interesie lub na rzecz podwykonawców podmiotu zbiorowego. Warunkiem odpowiedzialności za osoby działające w imieniu podmiotu oraz jego pracowników jest popełnienie czyny zabronionego, pozostającego bezpośrednio w związku z prowadzona przez podmiot działalnością. Warunkiem odpowiedzialności za czyny podwykonawców będzie uzyskanie przez podmiot zbiorowy, chociażby pośrednio korzyści majątkowej.

Podkreślić należy, iż podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności za czyn zabroniony również w przypadku, gdy nie ustalono tożsamości członka organu lub innej osoby odpowiedzialnej za czyn.

 Odpowiedzialność podmiotu zbiorowego opiera się na przesłance zawinienia, która obejmuje winę w wyborze albo nadzorze oraz tak zwaną winę organizacyjną (tj. nieprawidłowość w organizacji działalności podmiotu zbiorowego, która ułatwiła lub umożliwiła popełnienie czynu zabronionego, chociaż inna organizacja działalności mogła zapobiec popełnieniu tego czynu.

Podmiot zbiorowy nie odpowiada za nieprawidłowość w organizacji, jeżeli wykaże, że wszystkie organy i osoby uprawnione do działania w jego imieniu lub interesie zachowały należytą staranność wymaganą  w danych okolicznościach w organizacji działalności tego podmiotu oraz w nadzorcze nad tą działalnością. Z uwagi na powyższe, niezwykle istotne jest wdrożenie w podmiotach zbiorowych odpowiednich procesów ukierunkowanych na ograniczenie oraz identyfikację możliwych przypadków nadużyć w organizacji.

4. Czyny wiążące się z uzyskaniem korzyści majątkowych

Projektowana ustawa przewiduje również przypadki odpowiedzialności finansowej oraz odszkodowawczej podmiotu zbiorowego, jeśli podmiot zbiorowy uzyskał korzyść majątkową w związku z popełnieniem czynu zabronionego, za który podmiot zbiorowy nie odpowiada na zasadach opisanych w powyższym pkt 3,. Postanowienia te obejmują przypadki, gdy podmiot zbiorowy został wykorzystany do popełnienia czynu zabronionego lub ukrycia nielegalnego pochodzenia środków, jak również sytuacji, gdy podmiot zbiorowy uzyskał środki niezależnie od czynu, za który inny podmiot ponosi odpowiedzialność.

W określonych w ustawie przypadkach sąd będzie mógł orzec przepadek składników majątku podmiotu zbiorowego, nawiązkę na rzecz Skarbu Państwa, obowiązek zwrotu uzyskanej korzyści majątkowej lub równowartości.

5. Odpowiedzialność podmiotu zbiorowego związana z działaniem sygnalistów

Projektowana ustawa określa szczegółowe obowiązki podmiotów zbiorowych w zakresie rzetelnego wyjaśnienia zgłoszeń dotyczących nieprawidłowości w organizacji lub funkcjonowaniu podmiotu zbiorowego oraz zasady  odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za określone działania wobec osób zgłaszających. Organy podmiotu zbiorowego, powinny dążyć do zapewnienia pracownikom, którzy zgłaszając informacje o nadużyciach, ochronę co najmniej przed działaniami o charakterze represyjnym, dyskryminacją lub innymi rodzajami niesprawiedliwego traktowania.

W przypadku braku przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego lub braku usunięcia stwierdzonych w ramach tego postępowania nieprawidłowości lub naruszeń, które ułatwiły lub umożliwiły popełnienie czynu zabronionego, sąd może wymierzyć karę pieniężną do górnej granicy zwiększonej dwukrotnie (do 60.000.000 zł). 

6. Postępowanie w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego

Tak jak wskazano powyżej, zrezygnowano z wymogu uzyskania prejudykatu w celu przypisania odpowiedzialności podmiotowi zbiorowemu. Przesłankę prowadzenia postępowania stanowić ma uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zabronionego oraz występowanie interesu społecznego uzasadnione, przy czym wszczęcie postępowania nie będzie niezbędne do złożenia wniosku o zwrot korzyści albo świadczenie pieniężne.

7. Środki zapobiegawcze

Zgodnie z projektem ustawy, w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania w sprawie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych lub zapobiegnięcia popełnienia nowego przestępstwa można będzie zastosować m. in. następujące środki zapobiegawcze: zakaz promocji i reklamy, zakaz zawierania umów określonego rodzaju, zakaz prowadzenia określonej działalności, zakaz obciążania bez zgody sądu, swojego majątku lub zbywania bez takiej zgody określonych przez sąd składników majątkowych, zakaz łączenia się, podziału lub przekształcenia się podmiotu zbiorowego.

8. Zarząd przymusowy

Samoistnym środkiem przewidzianym w projekcie ustawy jest możliwość ustanowienia zarządu przymusowego, co będzie dopuszczalne w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania w sprawie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, zapobiegnięcia popełnienia nowego przestępstwa lub w celu zabezpieczenia wykonania kar lub środków prawnych, obowiązku zwrotu korzyści lub równowartości korzyści oraz kosztów sądowy, które mogą być orzeczone. W postępowaniu przygotowawczym ustanowić zarząd przymusowy może prokurator, a jego decyzja wymaga zatwierdzenia przez sąd.

9. Kary i środki orzekane wobec podmiotów zbiorowych

Projekt przewiduje znaczne zwiększenie surowości możliwych do stosowania kar.

Na podstawie projektowanej ustawy możliwe będzie nałożenie kary pieniężnej w wysokości od 30.000 do 30.000.000 zł. Brak jest w proponowanej regulacji obowiązującego obecnie ograniczenia wymiaru kary do maksymalnie 3% rocznego przychodu podmiotu zbiorowego.

Nową karą jest kara rozwiązania podmiotu zbiorowego. W założeniu ma być karą stosowaną w ostateczności, jeżeli do zapewnienia przestrzegania zasad należytej staranności wystarczająca jest kara pieniężna lub inny środek prawny. Sąd może orzec karę rozwiązania podmiotu zbiorowego jeśli podmiot zbiorowy, odpowiedzialny za czyn zbiorowy, służył popełnieniu czynu zabronionego zagrożonego karą pozbawienia wolności nie niższą niż 5 lat, a jego dalsze funkcjonowanie zagraża bezpieczeństwu obrotu gospodarczego lub gdy uprzednio orzeczono wobec niego karę pieniężną, a orzeczenie innej kary nie jest wystarczające dla osiągnięcia jej celów, w szczególności nie zapewni przestrzegania przez podmiot zbiorowy zasad należytej staranności.

Ponadto, projektowana ustawa przewiduje szeroki katalog środków, które będą mogły zostać orzeczone wobec podmiotu zbiorowego. Środki, które będą mogły być wymierzane wobec podmiotów zbiorowych obejmują m. in.: przepadek mienia lub korzyści majątkowych, zakaz promocji lub reklamy, zakaz prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju, obowiązek zwrotu na rzecz Skarbu Państwa równowartości wsparcia finansowego środkami publicznymi, otrzymanego od chwili popełnienia czynu zabronionego do chwili wydania orzeczenia w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za krzywdę, nawiązka oraz stałe lub czasowe zamkniecie oddziału zbiorowego. Każdy z tych środków może zostać wymierzony zgodnie z uznaniem sędziowskim i w celu wymuszenia odpowiednich zmian organizacyjnych w podmiocie zbiorowym.

10. Przepisy przejściowe

Wraz z uchwaleniem projektu ustawy straci moc ustawa z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary,

Zgodnie z projektem ustawy możliwe będzie pociągnięcie do odpowiedzialności podmiotów zbiorowych w związku z czynami popełnionymi przed jej wejściem w życie. Zgodnie z zaproponowanym rozwiązaniem, warunkiem karalności czynów popełnionych przed wejściem w życie projektowanej ustawy będzie spełnienie materialnych przesłanek odpowiedzialności podmiotu zbiorowego ocenianych zgodnie z dotychczas obowiązującą ustawą. Postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności tych podmiotów toczyć się będzie zgodnie z nowymi przepisami, chyba że dotychczasowe regulacje byłyby względniejsze dla podmiotu zbiorowego, z wyłączeniem możliwości powołania się na proceduralny warunek odpowiedzialności podmiotu zbiorowego jakim było uprzednie skazanie osoby fizycznej (prejudykat).

Do odpowiedzialności finansowej i odszkodowawczej podmiotu zbiorowego w związku z czynami zabronionymi popełnionymi przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, stosować się ma w każdym przypadku przepisy wprowadzane proponowaną ustawą.

Pełna treść tekstu ustawy.